Son illər Azərbaycan iqtisadiyyatındakı iqtisadi fəallığın və əldə edilmiş iqtisadi artımların neft sektoruna və buradan əldə edilən böyük neft gəlirlərinə əsaslandığı heç kəsə sirr deyil. 2012-ci ildə ölkənin ümumi daxili məhsulunun (ÜDM) təqribən yarısı, sənaye məhsulunun 88 faizi, dövlət büdcəsi gəlirlərinin təqribən 3/4-ü neft sektorunun hesabına formalaşıb.

Dünya t?crüb?sind? art?q t?sdiqini tapm?? v? ham?n?n q?bul etdiyi bir fikir var ki, resurs g?lirl?rin? ?saslanan iqtisadi art?mlar uzun müdd?t davam ed? v? ölk?nin davaml?, dayan?ql? iqtisadi-sosial inki?af?n? t?min ed? bilm?z. Bu müdd?an? q?bul ed?n Az?rbaycan hökum?ti ölk?d? qeyri-neft sektorunun inki?af?n? v? iqtisadiyyat?n ?ax?l?ndirilm?sini (diversifikasiyas?n?) iqtisadi siyas?tin öncül istiqam?ti kimi b?yan edib. Burada ilk növb?d? h?lli vacib olan mühüm probleml?rd?n biri v? ba?l?cas? ölk? iqtisadiyyat?nda kökü m?mur sahibkarl???ndan qaynaqlanan s?rt inhisarla?man?n aradan qald?r?lmas? v? r?qab?t mexanizminin i?? sal?nmas?d?r. Maraql?d?r ki, bu problemin h?llinin z?ruriliyini v? ?h?miyy?tini son ill?r h?r bir yüks?k v?zif?li dövl?t m?muru v? bu i?? bilavasit? m?sul olan h?r k?s sözd? (ç?x??lar?nda v? b?yanatlar?nda) q?bul edir, lakin bu istiqam?td? real olaraq n?tic? ver?c?k ciddi add?mlar at?lm?r. Problemin h?lli istiqam?tind? son ill?r q?bul edil?n ayr?-ayr? q?rarlar sistemsizdir v? dem?k olar, icra olunmur, b?zi qurumlar?n etdiyi c?hdl?r is? “islahat görüntüsü” yaratmaqdan uza?a ged? bilmir.

M?s?l?n, son ill?r ölk?mizd? iqtisadi f?all???n ba?l?ca m?nb?yini dövl?t x?rcl?m?l?ri v? dövl?t sifari?l?ri t??kil edir. Ölk? qanunvericiliyi dövl?t sifari?l?rinin v? dövl?t sat?nalmalar?n?n tender v? müsabiq?l?r ?sas?nda t??kilini t?l?b edir v? bunu t?nziml?y?n müvafiq norma v? qaydalar mü?yy?n edilib. Bununla bel?, ham?ya b?llidir ki, haz?rda dövl?t sat?nalmalar? il? ba?l? tender v? müsabiq?l?r ya ümumiyy?tl? keçirilmir, ya da t??kil olunsa bel?, bunlar formal xarakter da??y?r - qanunvericiliyin t?l?bl?rin? v? mü?yy?n edilmi? qaydalara ?m?l edilmir, proses? kiml?rin qat?laca??na v? kimin u?ur qazanaca??na buna t?sir imkan? olanlar (yüks?k rütb?li m?murlar v? ya ba?qa t?sir dair?l?ri) q?rar verirl?r. Bel? formal tender v? müsabiq?l?rin qalibl?ri is? h?r zaman dövl?t sifari?ini ver?n qurumun r?hb?rl?rin? yax?nl??? il? seçil?n ?irk?tl?r olur. Durum o h?dd?dir ki, h?tta h?r hans? bir dövl?t qurumu bütün mövcud qanuni t?l?bl?r? v? qaydalara uy?un tender keçir?rs? v? haqq ed?n qalib g?l?rs? bel?, n?tic?nin ?dal?tli olmas?na c?miyy?t inanm?r. Bu, c?miyy?td? r?qab?t mühitinin mövcud durumunun ?sas göst?ricisidir.

Bazar iqtisadi modelinin t?tbiq edildiyi ölk?l?rd? dövl?t, bir qayda olaraq, geni? s?pkid? iqtisadi f?aliyy?tl?rl? bilavasit? m???ul olmur, ba?l?ca olaraq t?nziml?yici bir rola (bütün öz?l t???bbüsl?r üçün eyni olan ümumi davran?? qaydalar?n?n yarad?lmas? v? bunlara ?m?l edilm?sinin t?min edilm?si) sahib olur, mal v? xidm?tl?rin istehsal? v? bazara ç?xar?lmas? is? öz?l t???bbüsl?rin ixtiyar?na verilir. Buna gör? d? bazar iqtisadi modelinin u?ur qazanmas? v? c?miyy?tin sosial-iqtisadi inki?af? üçün mal v? xidm?t bazarlar?nda t???bbüsl?raras? (ayr?-ayr? mü?ssis?l?r, sahibkarlar, investorlar aras?nda) r?qab?tin olmas? ba?l?ca ??rtdir.

R?qab?t çox müxt?lif m?qs?dl?r üçün f?rqli anlay??lardan istifad? olunmaqla izah edil? bil?n iqtisadi, siyasi v? sosial m?zmunu olan bir anlay??d?r. Ham?n?n ayd?n t?s?vvür ed? bildiyi r?qab?t nümun?si idman yar??lar?d?r. ?dman yar??lar?nda i?tirakç?lar ham? üçün eyni olan oyun qaydalar? ç?rçiv?sind? birincilik v? ya dig?r mükafat yerl?ri u?runda mübariz? apar?rlar. ??tirakç?lar?n oyun qaydalar?na ?m?l etm?l?rin? hakim (v? ya hakiml?r qrupu) n?zar?t edir. Qaydalar? pozanlara qar?? müvafiq sanksiyalar t?tbiq olunur. Yar?? i?tirakç?lar?n?n say? mükafat yerl?rinin say?ndan n? q?d?r çox olarsa, mübariz? d? bir o q?d?r güclü olar. Yar??lar ictimaiyy?t üçün aç?q keçirilir v? mara?? olan h?r k?s elan edilmi? ??rtl?r ç?rçiv?sind? yar??lara tama?a ed? bil?rl?r. Yar??ma n?tic?sind? mükafatlar? haqq ed?nl?r, y?ni ?n yax??lar? qazan?r, yar???n dig?r i?tirakç?lar? da n?tic? il? raz?la??rlar. H?min idman növü üzr? ölk?nin ?n yax??lar? beyn?lxalq arenada yar???r v? beyn?lxalq s?viyy?d? daha böyük mükafatlar u?runda mübariz? apar?r. Bel? mübariz? bütün yar?? i?tirakç?lar?n? h?r zaman u?ur qazanmaq üçün daha çox çal??ma?a, öz üz?rind? i?l?m?y?, özünü daim t?kmill??dirm?y? v? ?n yax??s? olma?a sövq edir. ?g?r ölk? daxilind? idman yar??lar?nda birincilik v? ya mükafat yerl?ri bunu haqq ed?nl?r? yox, kimins? t?siri alt?nda mövcud qaydalardan yan keçm?kl? layiq olmayanlara veril?rs? v? bel? hallar uzun müdd?t davam ed?rs?, ölk?d? h?min idman sah?si inki?afdan qalar v? getdikc? t?n?zzül? ged?r. Bel? yar??lar üzr? ölk? mükafatç?lar? beyn?lxalq yar??larda da u?ur qazana bilm?z (y?ni beyn?lxalq arenada r?qab?t qabiliyy?tli ola bilm?z).

Diqq?t verin ki, ?slind? biz idman yar??lar?n?n timsal?nda r?qab?tin çox mühüm a?a??dak? ??rtl?rini qeyd etdik:

- r?qab?tin bir mükafat (maddi v? ba?qa formalarda) u?runda apar?lmas?,

- mükafat?n miqdar?n?n v? ya mükafat yerl?rinin say?n?n m?hdud olmas?,

- mübariz? i?tirakç?lar?n?n say?n?n mükafat yerl?rinin say?ndan çox olmas?,

- i?tirakç?lar?n (r?qibl?rin) ham?s? üçün eyni olan v? ham? t?r?find?n q?bul edilmi? (raz?la?d?r?lm??) oyun qaydalar?n?n olmas?,

- r?qibl?rin ham?s?n?n raz?la?d?r?lm?? qaydalara ?m?l etm?l?rin? ?dal?ti t?min ed?n v? son n?tic?y? mara?? olmayan (bit?r?f) qurumun n?zar?t etm?si,

- qaydalar? pozmaqla mübariz?nin apar?lmas?n?n (haqs?z r?qab?tin) yolverilm?zliyi, bel? i?tirakç?lara qar?? sanksiyalar?n t?tbiqi,

- k?nar t?sir alt?nda i?tirakç?lar?n h?r hans? birin? v? ya bir neç?sin? qar?? (xeyrin? v? ya ?leyhin?) f?rqli yana?man?n yolverilm?zliyi,

- u?urun m?hz r?qab?t ??raitind? qazan?ld???na bütün i?tirakç?lar?n ?min olmas?,

- bütün i?tirakç?lar?n yar???n (mübariz?nin) n?tic?si il? raz?la?mas? v? bunu q?bul etm?si,

- mübariz?nin növb?ti m?rh?l?sind? u?ur qazanmaq üçün r?qibl?rin daha yax?? olma?a c?hdl?rinin artmas?.

?qtisadiyyatda (habel? siyasi v? dig?r sferalarda) da r?qab?tin ba? verm?si v? h?qiqi bir r?qab?t mühitinin olmas? üçün qeyd olunan bu ??rtl?rin t?min edilm?si vacibdir.

Türkiy?li professor Erdal Türkkan r?qab?t? bel? bir t?rif verir: r?qab?t ?n geni? anlamda m?hdud bir ?eyi payla?maq v? ya bir mükafat ?ld? etm?k u?runda raz?la?d?r?lm?? (q?bul edilmi?) qayda v? qada?alar ç?rçiv?sind?, t?m?l insan haqlar?na v? azadl?qlar?na t?minat verildiyi v? heç bir f?rql?ndirm?nin v? ayr?-seçkiliyin olmad??? bir ??raitd? bird?n çox oyunçu (i?tirakç?) aras?nda oynanan bir oyun v? ya yar??ma (mübariz?) olaraq izah edil? bil?r.

Bu t?rifd? (izahatda) bir neç? m?qam xüsusi olaraq vur?ulan?r:

Bunlardan birincisi r?qab?t i?tirakç?lar?n?n m?qs?dl?rinin toqqu?mas?d?r, y?ni m?hdud miqdarda bir ?eyi ?ld? etm?k v? ya payla?maq ist?y?n çoxlu sayda r?qibl?rin olmas?d?r. Eyni ist?kd? olan ba?qalar?n?n varl??? onlar?n h?r birin? öz m?qs?dl?rin? çatmas?n? ç?tinl??dirir. ?qtisadi sah?d? bel? ist?k m?nf??tin maksimumla?d?r?lmas?, bazar pay?n?n böyüdülm?si, dövl?t sifari?inin al?nmas? v? sair (yaxud siyasi sah?d?: s?sl?rin maksimumla?d?r?lmas?, daha çox deputat yeri v? s.) ola bil?r. N?z?r? almaq laz?md?r ki, r?qab?tin ba? verm?si üçün ist?kl?rin toqqu?mas? - eyni ist?kd? olanlar?n çox olmas? v? onlar?n ham?s?n?n mübariz?y? qo?ulmas?na ??rait yarad?lmas? - çox ön?mlidir. ?g?r bir mükafata yaln?z bir n?f?r iddia edirs?, yaxud mükafatlar?n say? il? i?tirakç?lar?n say? eyni olarsa, onda mübariz?y? ehtiyac yaranm?r.

?kinci m?qam t?m?l insan haqlar?n?n v? azadl?qlar?n t?minat alt?na al?nmas?d?r. Bu t?m?l azadl?qlar iqtisadi sah?d? t???bbüskarl?q (sahibkarl?q) azadl???, müqavil? azadl???, mülkiyy?t azadl???, birl??m? azadl???, h?r?k?t azadl???, seçim azadl???d?r. ?slind? bütün azadl?qlar ön?mlidir. Bu azadl?qlar r?qab?t i?tirakç?lar?n?n mümkün olan ?n yax?? n?tic?y? nail olmalar?na imkan verir. H?m d? bu azadl?qlar i?tirakç?lar?n r?qab?t? giri? v? ç?x?? s?rb?stlikl?rini t?min edir. Azadl?qlar?n dig?r bir ön?mli rolu ??ffafl??? t?min etm?sidir. ??ffafl???n olmad??? bir ??raitd? i?tirakç?lar?n do?ru q?rarlar q?bil etm?si mümkünsüz olur.

Üçüncü m?qam mübariz?nin apar?lmas? üçün raz?la?d?r?lm?? v? ham? t?r?find?n q?bul edil?n qayda v? qada?alar?n olmas?d?r. R?qab?t h?r bir i?tirakç?n?n özü ist?diyi kimi davrana bil?c?yi bir oyun deyil. R?qab?t bütün i?tirakç?lar üçün eyni olan qaydalar v? hüquqi rejim ??raitind? mümkün ola bil?r. Qayda v? qada?alar?n raz?la?d?r?lmad??? (mü?yy?n edilm?diyi) bir mübariz?d? r?qab?tin haql?l???n? mü?yy?n etm?k mümkünsüzdür.

Vur?ulanan dördüncü m?qam r?qab?t i?tirakç?lar? aras?nda h?r hans? bir f?rql?ndirm?nin v? ya ayr?-seçkiliyin yolverilm?zliyidir. F?rql?ndirilm? b?zi r?qab?t i?tirakç?lar?n?n ümumi mübariz? ??rtl?rin? v? ya qaydalara ?m?l etm?kd?n yan keçm?si, ba?qalar?n?n yararlana bilm?diyi d?st?k v? yard?mlar almas? formas?nda ola bil?r. R?qab?t üçün mübariz?y? qat?lma, öhd?likl?rini yerin? yetirm? v? qaydalara ?m?l etm? m?s?l?l?rind? heç kim f?rqli bir statusa sahib olmamal?d?r. Mübariz?y? giri? v? ya ç?x?? m?hdudiyy?tl?rinin qoyulmas? r?qab?t? m?hdudla?d?r?c? t?sir göst?rir. R?qab?t ??raitind? r?qibl?rin bu oyuna giri?inin ?ng?ll?nm?si v? ya zorla oyundan k?narla?d?r?lmas?, üstün mövqed?n sui-istifad? edilm?si, r?qibl?r aras?nda anla?ma ?ld? edilm?si, hiyl? i?l?dilm?si v? ba?qa bu kimi hallar yolverilm?zdir v? bunlar haqs?z r?qab?t hesab olunur.

Buna gör? d? r?qab?t ??raitind? dövl?tin rolu çox ön?mlidir. Dövl?t müxt?lif s?b?bl?rl? b?zi i?tirakç?lara f?rqlilik v? ya üstünlük tan?mamal?, qaydalara v? öhd?likl?r? ?m?l etm? m?s?l?sind? f?rqlilik v? ayr?-seçkilik nümayi? etdirm?m?lidir.

Azadl?qlar?n v? r?qab?t qaydalar?n?n yaln?z ka??z üz?rind? tan?nmas? kifay?t deyil. Onlar?n tamamil? dövl?t t?minat?na alt?na al?nmas? z?ruridir. Bu da ancaq yax?? i?l?y?n, müst?qil v? ?dal?tli m?hk?m? sisteminin mövcudlu?u ??raitind? mümkündür.

N?z?r? almaq laz?md?r ki, r?qab?t m?hdud resurslar?ndan bütün c?miyy?tin m?nafeyi namin? s?m?r?li v? ?dal?tli istifad?ni t?min etm?k mexanizmidir. Bu mübariz?d? birinin qazanmas? mütl?q ??kild? dig?rl?rinin itirm?si dem?k olsa da, uzunmüdd?tli dövrd? r?qab?tin bütün i?tirakç?lar? v? c?miyy?t bundan udur. R?qab?td? qalibl?ri (u?uru) mü?yy?n ed?n istehlakç?lard?r, y?ni c?miyy?tdir. Buna gör? d? r?qab?t resurslar?n s?m?r?li v? ?dal?tli bölgüsünü t?min ed?n pozitiv bir mexanizmdir. Bu mübariz? yax??n?n pisd?n f?rql?ndirilm?sini v? yax??n?n mükafatland?r?lmas?n? t?min edir, h?m d? onun i?tirakç?lar?n? davaml? olaraq öz i?l?rini t?kmill??dirm?y? v? inki?af etm?y? vadar edir.

- u?urun ancaq r?qab?t ??raitind? ?ld? edil? bil?c?yin? inam v? etimad geni? yay?l?bsa,

- r?qab?t qaydalar?n? heç kim özünün maraqlar?na gör? mü?yy?n etmirs? v? ya d?yi?dirmirs?,

- qaydalara uy?un bir r?qab?tin uzunmüdd?tli dövrd? ham?ya faydal? olaca??na inam geni? yay?l?bsa,

Haqq ed?nin (layiq olan?n) u?ur qazanmas?na ?saslanan r?qab?t ??raitind? bir-biri il? mübariz? aparan t???bbüsl?rin geni? yay?lmas? n?tic?sind?:

- resurslardan q?na?tl? istifad? edilm?si, y?ni iqtisadi s?m?r?liliyi - daha az m?sr?fl? daha yüks?k n?tic?l?rin ?ld? edilm?si - ba? verir;

- istehsal edil?n mal v? xidm?tl?rin çe?idi v? keyfiyy?ti yüks?lir - istehlakç?lar?n seçim imkan? (zövql?rin?, ist?kl?rin? v? imkanlar?na uy?un mal seçm?k) geni?l?nir v? seçim azadl??? t?min olunur;

- çoxlu i? yeri aç?l?r v? i?l?m?k ist?y?n insanlar?n i? yeri seçm?k (ist?kl?rin? v? qabiliyy?tl?rin? uy?un i? yerini seç? bilm?k) imkanlar? geni?l?nir;

- mal v? xidm?t istehsalç?lar?n?n say? artd???ndan investorlar?n öz resurslar?n? v? s?rmay?l?rini daha yüks?k g?lir v?d ed?n sah?l?r? yön?ltm?k imkanlar? geni?l?nir;

- istehsal v? istehlak?n davaml? olaraq yenil??m?si, texnologiyalar?n inki?af?, ?m?k ??rtl?rinin yax??la?mas? ba? verir, istehlak?n t?hlük?sizliyi t?min edilir;

- ictimai resurslardan istifad?nin ??ffafl???n? v? s?m?r?liyini yüks?ldir, dövl?t idar?etm?sind? korrupsiya riskl?rini a?a?? sal?r;

- f?rdi v? ictimai maraqlar?n s?m?r?li ?laq?l?ndirilm?sini t?min edir, ölk?nin g?lirl?rinin v? s?rv?tl?rinin bölü?dürülm?sind? ?dal?tlilik d?r?c?sini art?r?r, sosial t?b?q?l??m?nin d?rinl??m?sinin qar??s?n? al?r, daha çox insana varlanmaq imkan? verir v? güclü orta t?b?q?nin formala?mas?na g?tirib ç?xar?r.

Bazar iqtisadiyyat? ??raitind? z?ruri olan azad (haql?) r?qab?t mexanizmi h?m d? c?miyy?tin demokratik inki?af?n?n t?min edilm?si bax?m?ndan ön?mli rola malikdir. R?qab?t ??rtl?rinin t?min edilm?si insanlar?n azadl???n? art?r?r, insanlara kompromis qabiliyy?tl?ri a??lay?r v? dövl?t? inam yüks?lir.