Büdcə prosesində parlamentin iştirakçılıq səviyyəsi müxtəlif ölkələrdə bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqləndiyin bildirən Azər Mehtiyevin sözlərinə görə, Azərbaycanda bu sahədə vəziyyət ürəkaçan deyil: “Bu yaxınlarda Milli Məclis “Azərbaycan Respublikasının 2010-cu il dövlət büdcəsi haqqında” qanun layihəsin müzakirə edərək qəbul edib. Lakin biz bir daha belə ciddi bir sənədin cəmi bir neçə gün çəkən formal müzakirələrinin şahidi olduq. Belə ki, büdcə layihəsi noyabr ayı ərzində MM ayrı-ayrı komitələrinin 3 birgə iclasında, sonra isə 3 gün ərzində MM-in plenar iclaslarında müzakirə edilmiş və noyabrın 26-dakı iclasda Maliyyə nazirinin qısa çıxışından sonra qanun layihəsi müzakirə edilmədən səsə qoyularaq qəbul edilmişdir. MM-də bütün qanunların 3 oxunuşda qəbul edildiyi halda büdcə layihəsinin yalnız bir oxunuşdan keçərək qəbul edilməsi başa düşülən deyil”.

A.Mehtiyev həmçinin rəhbərlik etdiyi təşkilatın həyata keçirdiyi layihənin məqsədi və layihə çərçivəsində görülən işlər barədə qısa məlumat verdi. O qeyd etdi ki, ötən ildən başlayan və icrası davam edən bu layihənin məqsədi millət vəkillərinin büdcə müzakirələrində fəallığının və büdcə qərarlarına təsirinin artırılmasına nail olmaqdır. Bu mərhələdə layihə çərçivəsində deputatların büdcə müzakirələrinə hazırlıq üzrə ehtiyaclarının qiymətləndirilməsi, parlamentdə büdcə müzakirələrinin reqlamentləşdiril-məsi sahəsində xarici təcrübənin araşdırılması, habelə “nəticəyə yönəldilmiş büdcə” konsepsiyasının tədbiqi sahəsində təcrübələrin araşdırılması və Azərbaycanda bu istiqamətdə həyata keçirilən işlərin qiymətləndirilməsi istiqamətində tədqiqatlar aparılır, dövlət büdcəsi xərclərinin bir neçə bölməsi üzrə hökumətin büdcə fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi indikatorları işlənilir.

Onun sözlərinə görə, son illər parlamentin büdcə qərarlarına təsiri İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT) və Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) kimi beynəlxalq qurumların diqqət mərkəzindədir. İƏİT milli parlamentlərin büdcə sahəsində məlumatlılığını qiymətləndirmək üçün sorğular keçirir, BVF «Parlamentin büdcə səlahiyyətləri indeksi»ni müəyyənləşdirir. Məsələn, 2007-ci ildə İƏİT 38 ölkə arasında büdcə işinin təşkili və büdcə prosedurlarına dair sorğu keçirib. Sorğu əsasında respondent-dövlətlərdə əsas diqqət qanunverici orqanların büdcə tədqiqatları aparmaq üçün ekspert bazasına malik olub-olmadıqlarını aydınlaşdırmağa yönəlib.

Parlamentin büdcə səlahiyyətləri indeksi 10 ballıq şkala üzrə müəyyən olunur. Sonuncu dəfə BVF-nin 10 ölkənin timsalında müəyyənləşdirdiyi reytinq cədvəlinə 10 balla ABŞ liderlik edir. İsveç 9 bal, İtaliya və Yaponiya 7 bal, Niderland, Avstriya, Norveç və Finlandiya 6 bal toplayıb.  

Ekspert bildirib ki, İƏİT-nin tövsiyyəsinə görə, büdcənin parlamentin müzakirəsi üçün kifayət qədər uzun müddət ayrılmalı və heç bir halda həmin müddət 1 aydan az olmamalıdır. 

R.Ağayev büdcənin parlamentdə müzakirəsi prosedurlarının reqlamentləşdirilməsi, büdcə zərfinin tərkibi və büdcə müzakirələri üçün deputatların informasiya ehtiyaclarının qarşılanması məsələləri ilə bağlı Norveç, Kanada, Fransa, Estoniya, İsveçrə Yunanıstan, Portuqaliya, habelə qonşu Gürcüstan və Rusiya təcrübələrindən misallar çəkdi. Sonda ekspert Azərbaycan parlamentində büdcə müzakirələrinin effektivliyini yüksəltmək üçün təmsil etdiyi təşkilatın təkliflərini dəyirmi masa iştirakçılarının diqqətinə çatdırdı.

• Büdcə layihəsinin hazırlanması mərhələsində parlamentin iştirakçılığının təmin olunmasına ehtiyac var. Bu ən azından parlament üzvlərinin öz seçicilərinin ehtiyaclarını büdcənin tərtibinə məsul olan icra orqanlarına çatdırmaq baxımından önəmlidir;
• Büdcə layihəsinin oktyabrın 1-dən gec olmayaraq parlamentə təqdim olunmasına ehtiyac var. Bu, büdcənin qanunverici orqan tərəfindən daha ətraflı öyrənilməsi, təsdiq edilmiş büdcənin icrasına daha effektiv nəzarətin təmin edilməsinə töhfə olar;   
• Layihənin parlamentə təqdim olunduğu təqvimdən sonra hansı müddət ərzində millət vəkillərinə paylanması ilə bağlı qanunvericilikdə dəqiq interval müəyyən edilməlidir. Bu, millət vəkillərinin büdcə layihəsinə daha tez çıxış əldə etməsi və sənədlə tanışlıq üçün kifayət qədər vaxt qazanması baxımından mühümdür;     
• Büdcə layihəsi 3 oxunuşda müzakirə edilməli, eyni zamanda hər bir oxunuş üçün nəzərdə tutulan plenar iclasların minimum yol verilən sayı qanunvericilik qaydasında müəyyən edilməlidir. Bu, büdcənin daha detallı və müxtəlif parametrlər (təşkilati, funksional, proqramlar və s.) üzrə müzakirəsinə şərait yaradar; 
• Parlamentin komitələrində büdcə müzakirələrinin reqlamentləşdirilməsinə dair dəqiq hüquqi norma və prosedurlar əks etdirilməlidir. Həmin normalar müzakirələrin müddətini və xarakterini müəyyənləşdirmək üçün vacibdir;        
• Parlamentin nəzdində müstəqil büdcə tədqiqatları üzrə ixtisaslaşmış ekspert qrupunun yaradılmasına ehtiyac var;
• Büdcə zərfinin tərkibinə millət vəkillərinin büdcə layihəsini daha peşəkar təhlil edə bilmələri üçün bir sıra zəruri sənədlərin (məsələn, büdcədənkənar gəlir və xərclərin təşkilatlar üzrə strukturu və həcmi; İnvestisiya layihələrinin tam siyahısı. Bu siyahıda hər bir layihə üzrə məbləğlər və vəsaitlərin mənbəyi (dövlət büdcəsi, kreditlər, büdcədənkəna gəlirlər və s.) göstərilməlidir; icra mərhələsində olan hər bir dövlət proqramının icrasına sərf olunacaq vəsaitlərin həcmi və istifadə istiqamətləri və s.) əlavə edilməsinə ehtiyac var.

İlk söz alan millət vəkili Pənah Hüseyn tədqiqatda göstərilən məqamlarla razılaşmaqla yanaşı qeyd etdi ki, büdcə sistemi haqqında qanunda büdcə müzakirələrinin reqlamentləşdirilməsi məsələləri əksini tapmalıdır.

Digər millət vəkili Fazil Mustafa gələcək təqdiqatlarda xarici təcrübələrə istinad ediləndə Zimbabve, Çad və Kamerun kimi dövlətlərin təcrübəsinin nəzərə alınması yaxşı olardı. Çünki, millət vəkilinə görə, ABŞ, Almaniya, İsveç ilə müqayisə edəndə hökumət onlara çatmağın uzun zaman tələb etdiyi əsas gətirərək özlərin haqq qazandırır.

MSŞT Koalisiyasının koordinatoru Sabit Bağırov bu sənədin hökumət tərəfindən qəbulu üçün vətəndaş cəmiyyətinin digər koalisiyalarının imkanlarından istifadə etməyi və parlament deputatlarının iştirakı ilə müzakirələrin keçirilməsini təklif etdi.

İqtisadçı Zöhrab İsmayıl tədqiqatın davamı kimi Büdcə məcəlləsinin konsepsiyasının hazırlanması və onun vəkilliyinin apaılmasının zəruriliyini bildirdi.

Xatırladaq ki, tədbir Milli Büdcə Qrupunun 2009-cu il strategiyası çərçivəsində Açıq Cəmiyyət İnstitutu – Yardım Fondunun maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilən “Parlamentlə işin gücləndirilməsi yolu ilə büdcənin parlament müzakirələrinin səmərəliliyinin artırılması” layihəsi çərşivəsində təşkil edilib.