Büdcənin parlament müzakirələri: beynəlxalq təcrübədən Azərbaycan üçün çıxan dərslər
Parlament hökumətin maliyyə fəaliyyəti üzərində nəzarəti təmin edən mühüm institutdur. Lakin büdcə prosesində parlamentin iştirakçılıq səviyyəsi müxtəlif ölkələrdə bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bir qayda olaraq demokratik cəmiyyətlərdə qanunverici orqanın büdcə qərarlarına təsiri nə qədər güclüdürsə, avtoritar dövlətlərdə bu cür təsir mexanizmləri tamamilə formal xarakter daşıyır.
Hazırda dünyanın inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan istənilən ölkəsində büdcə layihəsinin təsdiqi, büdcənin icrasına nəzarət və icraya dair hesabatın dinlənilməsi funksiyası bilavasitə parlamentə məxsusdur. Yanaşma eynidir: icra hakimiyyəti qarşıdakı dövrdə öz funksiyalarını reallaşdırmaq üçün ona lazım olacaq maliyyə resurslarını layihə formatında qanunverici orqana təqdim edir, sonuncu sənədi müzakirədən keçirib təsdiqləyir, özünün formalaşdırdığı audit orqanı vasitəsilə maliyyə ili ərzində büdcənin icrasını izləyir, nəhayət il başa çatdıqdan sonra hökumətin büdcə hesabatını təftiş edir. Lakin araşdırmalar göstərir ki, prosedurların eyniliyi bəzi hallarda formal xarakter daşıyır və ayrı-ayrı ölkələrdə parlamentin büdcə qərarlarına təsiri kəskin fərqlənir. Bu cür fərqin xeyli sayda səbəblərini sadalamaq mümkündür. Məsələn, hansısa ölkədə qanunverici orqanın büdcə layihəsini dəyişdirmək səlahiyyəti yoxdur, yaxud həmin səlahiyyətin praktikada tətbiqinə qarşı son dərəcə sərt məhdudiyyətlər mövcuddur. Bu halda parlamentin büdcə müzakirələri formal xarakter daşıyır və deputatların büdcə müzakirələrində səsləndirdiyi təkliflər büdcənin parametrlərininin dəyişdirilməsi baxımından əhəmiyyət daşımır. Başqa bir nümunədə büdcə müzakirələrinin müddəti kifayət qədər qısadır və belə şəraitdə büdcə sənədinin işlənməsində millət vəkillərinin geniş iştirakçılığını təmin etmək, onları narazı salan bütün məqamları müzakirəyə çıxarmaq, həmin məqamlar ətrafında qızğın parlament debatının təşkilinə nail olmaq mümkünsüzləşir. Nəhayət, müəyyən qrup ölkələrdə parlamentə təqdim olunan büdcə məlumatları deputatların müzakirələrdə fəal və peşəkar iştirakını stimullaşdırmır. Çünki istənilən ölkədə qanuvericilik təmsilçilərinin çox az hissəsi mürəkkəb büdcə sənədlərindən baş çıxara bilir. Ona görə də hökumət büdcə zərfinə daxil olan sənədlərin tərkibini, həmin sənədlərdə əks olunan informasiyaların təqdimatını elə müəyyənləşdirməlidir ki, iqtisadçı olmayan hər bir deputat büdcənin «dilini» anlaya bilsin, zərfdəki göstəricilərin məlumat tutumu və faydalı istifadə əmsalı daha yüksək olsun.
Beləliklə, bu tədqiqatda büdcə müzakirələrinin reqlamentləşdirilməsi və parlamentin büdcə informasiyalarına əlçatanlığı sahəsində müxtəlif ölkələrin təcrübəsi təqdim olunur.
Bu tədqiqat Milli Büdcə Qrupunun 2009-cu il strategiyasına uyğun olaraq İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyinin həyata keçirdiyi “Parlamentlə işin gücləndirilməsi yolu ilə büdcənin parlament müzakirələrinin səmərəliliyinin artırılması” layihəsi çərçivəsində yerinə yetirilmişdir